Erdha në Paris për herë të parë një natë tё akullt dhjetori të vitit 1955. Arrita me tren nga Roma në një stacion të zbukuruar nga dritat e Krishtlindjeve dhe gjëja e parë që më zuri syri ishin çiftet që putheshin me njëri-tjetrin kudo. Në tren, në metro, në kafene, në ashensorë, gjenerata e parë e pasluftës u vetofrua me të gjithë energjinë e saj në konsumimin publik të dashurisë, e cila ishte ende e vetmja kënaqësi e lirë pas katastrofës.
Ata putheshin në mes të rrugës, pa u shqetësuar për pengimin e këmbësorëve, të cilët largoheshin pa i vështruar apo kushtuar vëmendje, siç bëjmë me qentë endacakë që çiftohen me njëri-tjetrin e lindin këlysh në mes të sheshit të qytetit. Puthjet në ambient tё hapur nuk ishin të shpeshta në Romë – qyteti i parë evropian ku kisha jetuar – as, natyrisht, në Bogotanë e mjegullt dhe konservatore të atyre ditëve, ku ishte vështirë për t’u puthur edhe në dhomat e gjumit. Kjo ishte në ditët e errëta të luftës në Algjeri. Në sfondin e muzikës fizarmonike e nostalgjike qё luhej qosheve, përtej rrugicave të mbytura nga aroma gështenjave që piqeshin në skare, represioni ishte një spektër i pangopur. Papritmas, policia do të bllokonte daljen nga një kafene ose nga një bar i Afrikës së Veriut në Bulevardin Saint-Michel dhe do të zhvendoste me dhunë këdo që nuk kishte një fytyrë prej kristiani.
Një prej tyre, në mënyrë të pashmangshme, ishte unë. Asnjë shpjegim nuk vleu: jo vetëm fytyrat tona, por edhe theksi me të cilin flisnim frëngjisht, ishin arsyet për burgosjen tonë. Herën e parë që më vunë prapa hekurave me algjerianët, në stacionin e policisë Saint-Germain-des-Prés, u ndjeva i turpëruar. Ishte një paragjykim në Amerikën Latine: burgu ishte diçka për t’u turpëruar, sepse si fëmijë nuk kishim një dallim shumë të qartë midis krimeve politike dhe të zakonshme, dhe të rriturit tanë konservatorë u kujdesën për ta mbarështuar atë konfuzion dhe për të na mbajtur nën të. Situata ime ishte edhe më e rrezikshme, sepse edhe pse policia më arrestoi, duke menduar se isha algjerian, sapo u gjenda brenda qelisë, algjerianët ishin mosbesues kur e pikasёn se, pavarësisht nga fytyra ime prej cigani qё shet rrecka derë më derë, unё s’kuptoja qoftё një fjalë të vetme nga ato qё thanë.
Sidoqoftë, meqë ata dhe unë vazhdonim të ishim vizitorë të tillë të zellshëm në mbylljet e natës, arritëm të kuptoheshim. Një natë, njëri prej tyre tha se a do t’isha një i burgosur i pafajshëm, a s’do të ishte më mirë të bëhesha fajtor, kёshtu më vonё do të punoja për Frontin Nacionalçlirimtar Algjerian. Ai ishte Ahmed Tebbal, një mjek, i cili ishte një nga miqtë e mi më të mirë në Paris gjatë atyre ditëve, por ai vdiq nga një tjetër vdekje lufte pas pavarësisë së vendit të tij. Njëzet e pesë vjet më vonë, kur u ftova për festimin e këtij përvjetori në Algjeri, i deklarova një gazetari diçka që dukej e vështirë të besohej: Revolucioni algjerian është i vetmi për të cilin unë jam burgosur. Sidoqoftë, Parisi në atë kohë nuk ishte vetëm një qytet i Luftës Algjeriane. Ishte gjithashtu vendi për mërgimin më tё gjerё të Amerikës Latine për një kohë të gjatë.
Në fakt, Juan Domingo Perón, i cili nuk ishte i njëjtë si më vonë, ishte në pushtet në Argjentinë, General Ordía ishte në Peru, gjeneral Rojas Pinilla ishte në Kolumbi, gjenerali Pérez Jiménez ishte në Venezuelë, gjenerali Anastasio Somoza ishte në Nikaragua , Gjenerali Rafael Leónidas Trujillo ishte në Santo Domingo, gjeneral Fulgencio Batista ishte në Kubë. Ne ishim kaq shumë të arratisur nga kaq shumë patriarkë të njëkohshëm që poeti Nicolás Guillén do të mbështetej mbi ballkon e hotelit Grand Saint-Michel, në Rue Cujas, çdo mëngjes dhe të kall2zonte lajmet nga Amerika Latine në spanjisht. Një mëngjes ai bërtiti: “Njeriu ka rënë”. Natyrisht, vetëm një njeri kishte rënë, por të gjithë u zgjuam me iluzionin se gjenerali i rënë ishte ai nga vendi ynë. Kur mbërrita në Paris, nuk isha gjë tjetër veçse një karaibas i papërpunuar.
Unë jam shumë mirënjohëse për atë qytet, me të cilin kam shumë mëri të vjetra dhe shumë dashuri edhe më të vjetra, sepse më kanë dhënë një perspektivë të re e tё qëndrueshme pёr Amerikën Latine. Vizioni pёr tё gjithën, të cilin nuk e kishim në asnjë prej vendeve tona, u bë shumë i qartë këtu, përreth një tryeze të sigurt, dhe dikush përfundoi duke kuptuar se, pavarësisht nga vendet e ndryshme tё origjinës, ishim të gjithë anëtarë të ekuipazhit të sё njëjtёs varkё. Ishte e mundur të udhëtonim nëpër të gjithë kontinentin dhe t’i takonim shkrimtarët e tij, artistët, politikanët e tij të pafytyrё e barkaliqё, vetëm duke vizituar kafenetë e mbushura me njerëz nga Saint-Germain-des-Prés.
Disa nuk arritën, siç ndodhi mua me Julio Cortázar, të cilin unë tashmë e admiroj për historitë e mrekullueshme të Bestiario-dhe për të cilin kam pritur pothuajse një vit në kafene të Marinës së Vjetër, ku dikush më kishte thënë se ai shkonte shpesh atje. Më në fund e takova pesëmbëdhjetë vjet më vonë, në Paris, dhe ai ishte akoma siç e kisha imagjinuar që prej kohësh: njeriu më i gjatё në botë, i cili kurrë nuk vendosi të plaket. Kopja besnike dhe a paharrueshme e atij amerikano-latinit, i cili në një nga tregimet e tij tё shkurtra, i pëlqente të shёtiste agimeve tё mjegullta për të shkuar dhe për të parë ekzekutimet nё gijotine. Ne thithёm këngët e Brassens në ajër. Tachia Quintana bukuroshe, një grua e guximshme baske, të cilën ne latino-amerikanët nga e gjithë bota e adoptuam si një prej mërgimtareve tona, kryente mrekullinë e bërjes së një paella të dhjamtë për dhjetë, në një sobë të vogël e tё jetshme.
Paul Coulaud, një tjetër prej të konvertuarve tanë, kishte gjetur një emër për atë jetë: la misère dorée, mjerimi i artë. Unë nuk kam pasur një vlerësim shumë të qartë të situatës sime deri në një natë kur u gjend pranë Jardin de Luxembourg, pa ngrënë një gështenjë gjatë gjithë ditës dhe pa vend për të fjetur. Isha duke e endur bulevardet me orë të tëra, me shpresën se një patrullë policore që fshinte rrugët për arabët do të më merrte, kështu që unë mund të flisja në qelinë e ngrohtë, por pa marrë parasysh se ku unë shikoja nuk mund ta gjeja një tё tillё. Në agim, kur pallatet përgjatë Seinit nisën të tregonin siluetat e tyre në mjegullën e dendur, unë u drejtova në Îsle de la Cité me hapa të gjata dhe vendimtare dhe me fytyrën e një punëtori të ndershëm i cili nxiton për të shkuar në fabrikën e tij . Ndërsa po kaloja urën Saint-Michel, pata ndjesinё se s’isha i vetëm në mjegull, sepse mund të dëgjoja hapat e dikujt që po afrohej nga drejtimi i kundërt. E pashë atë të marrë formë në mjegull, në të njëjtin trotuar dhe me të njëjtin ritëm si unë, pastaj pashë nga afër xhaketën e tij të kuqe dhe të zezë e në çast rrugët tona u kryqëzuam në mes të urës.
Pashë flokët e shpupuritur, mustaqet e Turkit, fytyrёn e tij tё trishtuar nga uria e tejskajshme dhe netët pa gjumë; pashë sytë e tij të mbushur me lot. Zemra ime ngriu, sepse ai njeri dukej si unё, gjatё rrugës sё kthimit. Ky është kujtimi ime më tronditës i atyre kohërave dhe unë e kam rikujtuar më me forcë se kurrë më parë, tani kur u ktheva në Paris nga Stokholmi. Qyteti nuk ka ndryshuar qysh atëherë. Në vitin 1968, kur isha joshur nga kureshtja për të parë se çfarë kishte ndodhur pas këtij shpërthimi të mrekullueshëm të majit, gjeta se të dashuruarit nuk po putheshin në publik, se e kishin shkulur kalldrëmin e rrugëve dhe se ata i kishin fshirë grafitit mё të bukura të shkruar ndonjëherë në mure: “Imagjinata në pushtet”, “Plazhi nёn rrugё”, “Bëni dashuri në krye të të tjerëve”. Dje pas endjes nëpër vendet që dikur ishin tё mitё, munda të perceptoj vetёm një risi : disa punonjës komunalë të veshur me jeshile, të cilët shkonin nëpër rrugë mbi motoçikleta të gjelbëria, mbartnin ca duar mekanike si tё eksploruesve tё hapësirës për të mbledhur nga rruga jashtëqitjen që një milion zagarë lëshojnë çdo njëzet e katër orë në qytetin më të bukur në botë.
29 dhjetor 1982, El País, Madrid
Përktheu:Tobias Xhaxhiu
